تاریخچه آرایش در ایران به سالهای بسیار دور بازمیگردد. انسان همواره به زیبایی و تنوع علاقه داشته و هرگز خود را محدود به طبیعت خود ندیده است؛ خودآرایی، صورت نگاری و پیرایش گواه بر این ادعا هستند. زنان و مردان، به دلایل مختلفی نظیر زیباتر به نظر رسیدن، استفاده پزشکی، استفاده در جنگ، به رخ کشیدن مردانگی و آئینهای مختلف چهره خود را تغییر میدادند. در ایران نیز آرایش برای هر دو جنس امری هنجار بوده و از ابتدای تاریخ وجود داشته است. حال باید دید که شروع این کار از چه چیزی نشأت گرفته است و تاریخچه آرایش در ایران از کجا آغاز میشود؟
در این مقاله، ضمن پاسخ به این سوال به بررسی اصطلاح هفت قلم آرایش میپردازیم.
بیشتر بخوانید: فیشال صورت، از صفر تا صد!
تاریخچه آرایش در ایران
شروع خودآرایی در ایران
تاریخچه آرایش در ایران، به طور رسمی و طبق منابع اندک موجود، آغاز مشخصی ندارد؛ اگر هم منبع دقیقی در این باره وجود داشته، در دوران اسلامی از بین رفته است.
مطالعات نشان میدهد که ایرانیها نیز مانند مردمان هم عصر خود، یعنی مصریها، رومیها، یونانیها، هندیها و مردم ساکن آسیای شرقی به صورت نگاری و استفاده از زیورآلات علاقه داشته اند.
آثار تاریخی باقی مانده از عهد باستان ایران، اطلاعات جالبی درباره تاریخچه آرایش در ایران به ما میدهد. در این آثار موادی رنگی برای رنگ کردن مو، ناخن و پوست نمایان است و همین امر نشان میدهد که ایرانیها پیشرفت خوبی در این زمینه داشته اند. قاعدتا، مواد مورد استفاده ایرانیان آن زمان طبیعی بوده و از ريشه و برگ درختان و مواد گياهی و معدنی تهيه میشده است.
طبق یافتههای باستان شناسان، آرایش چشم از چهار هزار و پانصد سال قبل از میلاد مسیح و به گونه ای همه گیر در بین مردم ایران رواج داشته است. حفاریها و کاوشهای صورت گرفته در هفت تپه استان خوزستان، منجر به کشف نوعی لوازم آرایشی شد که احتمالا کاربردی مانند رژ لبهای امروزی داشته است. همچنین در شمال غربی ایران نیز آرایش چشم از قدمتی به همین اندازه برخوردار است.
در میان این موارد کشف شده، خمیر آبی رنگ و پودری سفید که استفاده ای مانند سایه چشم داشته اند نیز به چشم میخورد.
یافتن اجسامی شبیه ظروف سرمه و بشقاب سابیدن مواد از مکانهای متفاوت، از هند تا مصر و ایران، ما را از علایق انسانهای اولیه در آرایش صورت و چشمها به منظور برگزاری آیینهای مذهبی و جادوگری، آگاه میکند. در آن دوران، این رسم به منظور پزشکی و آرایشی، به حوزهی زندگی اشخاص نیز گسترش یافته بود و توسط زنان و مردان انجام میشد؛ لذا میتوان گفت تاریخچه آرایش در ایران و جهان، فقط به مراسمهای آئینی مربوط نمیشود و بخشی از زندگی روزمره آنان نیز بوده است.
آرایش چشم در آن زمان، هنوز جنبه زیبایی پیدا نکرده بود و در عوض خاصیت درمانی لوازم آرایشی، مانند سرمه مورد توجه افراد قرار میگرفت. کشف زیبایی در پس نقاشی کردن صورت، از مصریها آغاز شد و به هندوستان و ایرانیان باستان رسید.
آرایش مردان ایرانی
این مهارت منحصر به زنان نبود. گفته میشود که در دورهی هخامنشیان، کوروش پوست بدن خود را آرایش میکرد و جلا میداد؛ ضمن این که زیر چشمانش خط میکشید. سورنا، مرد میدان جنگ که قدرتی زبانزد همگان داشت؛ با آرایش ویژه خود دشمنان را متحیر میکرد.
آرایش جنگی مردان ایران بسیار ویژه بوده و در میان دیگر اقوام از شهرت خاصی برخوردار بوده است.
تاریخچه آرایش در ایران نشان میدهد که این هنر برای مردان، نه تنها در دوران هخامنشی بلکه پس از آن نیز رواج داشته و مردان ساسانی تا مردان دوره قاجار، به آرایش و رسیدگی به خود میپرداخته اند.
شاهان دوره ساسانی، موهای فردار و درهم پیچیده خود را در تور میپیچیدند و بالای سر جمع میکردند؛ سپس گوشواره و گردن بند به خود میآویختند. تاریخچه آرایش در ایران در دوران قاجار، خودآرایی مردان را نشانه مردانگی آنان میداند. مردان قاجار در سالهای ابتدایی این دوره، آرایش غلیظی داشتند و ظاهری که اکنون برای ما زنانه محسوب میشود به خود میگرفتند.
فتحعلی شاه، نمونه مرد قاجاری کامل و بی نقص، کمر باریکی داشت و صورت و بدن خود را کاملا آرایش میکرد. حرم سرای وی شهره خاص و عام بود و زنان شیفته او بودند. فتحعلی شاه کفشهای پاشنه دار میپوشید، گونههایش را سرخ میکرد، به مو و ریش خود حالت میداد و برای نقاشیها ژستهای زنانه میگرفت.
از اواخر دوره قاجار رسم آرایش برای مردان کمتر و کمتر شد. اکنون صورت نگاری برای مردان امری نکوهیده است و ناهنجار و بد تلقی میشود. چرایی تغییری چنین بزرگ دقیقا مشخص نیست اما میتواند به اسلام و جنسیت زدگی ایرانیها که رفته رفته افزایش یافت مربوط شود.
هفت قلم آرایش
قدمت هنر آرایش به قدمت میل به اغواگری و اغوا شدن در بشر است. بررسی سنتهای آرایشی از دوران بابلیان تا یونان باستان، تا حد قابل ملاحظهای با معیارهای زیبایی شناسی در ایران قاجاری قرن نوزدهم همساز است. این بررسی نشان میدهد که در آن زمان سنتهای آرایشی محدود بوده اند، یا به هر دلیلی تغییرات سلیقه ای بسیار اندک و کم سرعت پیش میرفته است؛ تا آن جا که اکثر اقلام هفت قلم آرایش، ریشه در زیبایی شناسی مردمان باستان دارند و در طی این همه سال تقریبا ثابت بوده اند.
تاریخچه آرایش در ایران را میتوان در یک اصطلاح کلیدی که همه ما شنیده ایم، یعنی هفت قلم آرایش خلاصه کرد. هرچند این اصطلاح بیشتر زنانه است و در دوران قاجار پدید آمده؛ اما احتمالا تمامی اقلام آرایشی مهم ایرانیان از دوره قدیم در آن یافت میشود.
هفت قلم آرایش، شامل سرمه، سرخاب، سفیدآب، نگار یا حنا، وسمه، خال و زرک میباشد.
سرمه
تاریخچه آرایش در ایران نشان میدهد که سرمه قدیمی ترین قلم بوده و در اکثر نقاط جهان نیز مصرف میشده است. بشر با کشیدن سرمه، چشمان خود را درمان میکرد و برای برگزاری مراسم مذهبی حاضر میشد.
ایرانیان به چشم زخم اعتقاد داشتند و دارند و منظور از درمان چشم همین است. هرچند در طب سنتی، خاصیت درمان آب مروارید و شب کوری نیز به سرمه نسبت داده میشود.
در تاریخچه آرایش در ایران آمده است که سرمه سه نوع دارد و هر کدام به نوعی شفابخش اند. سرمه سلیمانی به استفاده کننده اجازه میدهد تا از اسرار نهان جهان آگاه شود. سرمه جاویدان استفاده کننده را نامرئی میکند. سرمه خسرو پرویز بینایی فوقالعاده و مانند سرمه سلیمانی به فرد میدهد.
ابزار نگه داری سرمه برای اولین بار در ایران تولید شد.
طبق اعتقادات اسلامی، چشم زخم حقیقت دارد و اگر چیزی بتواند تقدیر را عوض کند، چشم زخم است. استفاده از سرمه، اسفند، دعا و… چشم بد را دور میکنند.
زمینه استفاده از سرمه از سالیان باستان و تایید پیامبر اسلام بر خواص آن، دلیل خوبی برای این است که ما همچنان سرمه را بشناسیم و گاه از آن استفاده کنیم.
حنا
گفتیم که نام دیگر حنا نگار است. اما در حقیقت این دو با هم تفاوتهایی دارند و کاملا یکسان نیستند. کشورهای عربی و مردم مسلمان، از حنا برای تقویت و زیبایی موها استفاده میکردند و به ناخن، دست و پاهای خود رنگ میدادند.
در ایران همچنان از حنا استفاده میشود و بخش مهمی از مراسمهایی چون عروسی است؛ هر چند به اندازه قبل نیست، اما مراسم حنا بندان کم و بیش رواج دارد. نگار، حنایی است که مواد دیگری به آن اضافه شده و مصارف دیگری دارد.
پیامبر اسلام از حنا استفاده میکرد و حنا در اعتقادات اسلامی از بهشت آمده است؛ به همین علت استفاده مؤمنان از آن نشانه تقوی است. همچنین در دین اسلام، باور بر این است که حنا قوای جنسی را افزایش میدهد و برای زوجین مناسب است.
اصطلاح حنای فلانی دیگر رنگ و بویی ندارد، به این معناست که او تقوی و شهرت پیشین خود را از دست داده است.
سرخاب و سفیدآب
واژه سرخاب و سفیدآب، برای هر نوع آرایش رنگی مانند حنای دست و پا به کار میرود.
در دوران سومریان، زنان نوعی خاک قرمز را برای زیبایی صورت خود مورد استفاده قرار میداده اند و چهره خود را زیبا و شاداب جلوه میدادند. این خاک قرمز با روغنهای گیاهی و یا چربی حیوانات آمیخته میشد و در ترکیب با مواد معطر، پوست را نرم، خوشبو و گلگون میکرد.
استفاده از سرخاب سفیدآب همچون سرمه، از هدف پزشکی برخوردار بود و از پوست در برابر خشکی محافظت میکرد.
همان طور که از نام سفیدآب برمیآید؛ شامل پودر سفیدی است که پوست را روشن میکند. سفیدی پوست از ابتدا معیار ثابت زیبایی برای زنان ایرانی بوده و زن ایرانی تلاش میکرده پوستی روشن و شفاف داشته باشد.
خانمهای ایرانی مرفه در زمستان و تابستان، برای حفاظت از اثرات مضر نور خورشید پودر سفیدآب به صورت خود میزدند و در عین حال خود را زیبا میکردند.
سرخاب یا به عبارت دیگر قزح یا گلگونه، به تنهایی برای گونهها و لبها استفاده میشد. این پودر در ترکیب با مواد دیگر به نرم کردن لبها و از بین بردن خشکی هم کمک میکرد. لب سرخ زن ایرانی باعث سروده شدن اشعار فراوان است و در واقع تاریخچه آرایش در ایران به نوعی با تاریخچه ادبیات آن ارتباط دارد.
خال
خال ابتدا به معنی گذاشتن خالی کوچک در صورت، سپس به معنی خالکوبی تلقی میشده است. خالها اغلب بر روی لب بالایی، گونهها، چانه و وسط دو ابرو قرار میگرفتند. اگر زنی به طور طبیعی خال نداشت، باید آن را به صورت مصنوعی اضافه میکرد و در اغلب موارد این کار با استفاده از مدادی که داخل سرمهدان فرو میکردند، انجام میشد. بعدتر، خالکوبی در میان زنان محبوب شد و معمولا آن را در نقاطی که در دید بود انجام میدادند.
زرک
زرک به معنی گردی طلایی یا پولک است که برای زینت روی مو یا پیشانی استفاده میشده است. دلیل این کار پوشش و حجاب دوره قاجار بود.
وسمه
تاریخچه آرایش در ایران نشان میدهد که راز ابروان پیوسته زنان و مردان قدیم، استفاده از وسمه بوده است. وسمه، به صورت اولیه برای تقویت و پرپشتی ابرو به کار میرفت. بعدها از آن برای کشیدن خط چشم نیز استفاده شد. گفتنی است که مردان از وسمه برای حجیم نشان دادن ریش خوش استفاده میکردند؛ که فرایندی بسیار طولانی و وقت گیر بود.
آرایش در ایران امروزی
امروزه ایران از مهم ترین واردکنندگان لوازم آرایشی در جهان محسوب میشود و به ویژه زنان آن مصرف زیادی دارند. مردهای ایرانی آرایش کردن برای خودشان را قبیح میدانند و فرهنگ آرایش از گذشته تا اکنون تغییرات بسیاری داشته است.
آرایش کردن هنری زیبا و کاربردی است؛ اما مهم این است که خودتان را دوست داشته باشید. چه بدون آرایش چه با آرایش.